Morsztyn utrwalił drukiem jedynie swe wczesne dzieła, bliżej nieznane „Źwierciadło statecznego i szalonego młodzieńca oraz Światową Rozkosz”. Pozostałą twórczość powierzył łasce obiegu rękopiśmiennego. Wybór ten pozwolił mu uprawiać twórczość niepodległą społecznym nakazom i panegirycznej modzie, jednak dziś znacząco utrudnia poprawne ustalenie pełnego kanonu jego wierszy. To dlatego nie było dotąd Morsztyna w Bibliotece Narodowej.
Obok najpełniej reprezentowanych erotyków (zarówno kunsztownych komplementów, jak i niewybrednych epigramatów) niniejszy tom obejmuje wiersze ziemiańskie oraz poezję o tematyce moralistycznej, wanitatywnej i pokutnej. Blisko piąta część utworów to inedita, które ukazują się drukiem po raz pierwszy. Edycja uwzględnia również najbardziej znane dzieło Morsztyna, „Światową Rozkosz z ochmistrzem swoim i ze dwunastą swych służebnych panien” z 1606 roku. Poemat rozsmakowany w urokach magnackiego i ziemiańskiego życia, w zakończeniu brutalnie skonfrontowanych z pośmiertnym rozkładem ciała, to utwór, który u progu baroku najpełniej rozpoznał nastroje nadchodzącej epoki, rozdartej między zmysłowym zachwytem nad światem i pokutną skruchą z powodu używania jego uroków.
„W pisanych z Padwy poetyckich listach Morsztyna próżno szukać zainteresowania akademickimi wykładami. Udzieliła im się za to atmosfera pijatyk w siedzibie padewskiej Polonii przy via del Santo oraz karnawałowych imprez w pobliskiej Wenecji, które swym rozmachem i przepychem oszałamiały przybyszów z Polski. (…) Wielkie wrażenie na poecie zrobiła publiczna sekcja zwłok. Mistrzem tego naukowego widowiska był padewski profesor anatomii Adriaan van den Spieghel. Z wierszy Morsztyna dowiadujemy się, iż sekcji poddawał zarówno ciało mężczyzny, jak i kobiety. (…) Spisana na gorąco relacja, wiersz «Do Abrahama Maciejowskiego o anatomijej białogłowskiej», pokazuje, jak dalece pokaz wstrząsnął poetą.”
Ze „Wstępu” Radosława Grześkowiaka
Hieronim Morsztyn (ok. 1581 – ok. 1622) – najpopularniejszy poeta polski pierwszej połowy XVII wieku. Szczegóły jego życia są wciąż mało znane, ale wiadomo, że pochodził z rodziny ariańskiej, był wychowankiem królewskiego sekretarza Samuela Łaskiego oraz jezuickiego kolegium w Braniewie, później przebywał w Krakowie i w Padwie. Autor fraszek, pieśni, drobnych utworów lirycznych, przekładów z literatury antycznej oraz wydanego w 1606 roku poematu „Światowa Rozkosz”. Przypisuje się mu również kilka nowel miłosnych, opartych na wątkach z „Dekameronu” Giovanniego Boccaccia. Autorstwo wielu utworów Morsztyna budzi wątpliwości ze względu na rękopiśmienny charakter.
Radosław Grześkowiak (1968) – historyk literatury i edytor, doktor habilitowany zatrudniony w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego. Autor książek „Barokowy tekst i jego twórcy. Studia o edycji i atrybucji poezji «wieku rękopisów»” (2003) oraz „Amor curiosus. Studia o osobliwych tematach dawnej poezji erotycznej” (2013), a także twórca edycji krytycznych dzieł m.in. Morsztyna, Sępa Szarzyńskiego i Zimorowica.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

„Z Nocy i Mowy. Taki jest mój rodowód” – deklarował Marian Pankowski w swojej pierwszej powieści. Jego twórczość wyrasta z kreacyjnego żywiołu języka, który pozwala się przyjrzeć ciemnym sferom doświadczenia i oddać cielesny wymiar świata. Jest to autor na wskroś oryginalny, bezkompromisowy. Wyróżnia się olśniewającą frazą, a zarazem prowadzi wysublimowaną grę z tradycją literacką: od Reja i Kochanowskiego, przez romantyków, po Leśmiana i Gombrowicza.

Utwory składające się na niniejszy wybór – Smagła swoboda (1955), Matuga idzie (1959) oraz Granatowy Goździk (1972) – są świadectwem dojrzałości i maestrii pisarza, a także zapowiedzią jego dalszych przygód w prozie. To również swego rodzaju nieformalna „trylogia rodzinna”, którą wyznaczają dedykacje dla matki, brata oraz młodszego siebie – „Maniusia, autora lirycznych wierszy”. Pankowski wskazuje w niej źródła mowy własnej: sanockiej, arcypolskiej, światowej.

O autorze:

Marian Pankowski(1919–2009) – prozaik, dramatopisarz, poeta, historyk literatury, tłumacz. Od 1938 roku studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, jednak musiał przerwać naukę z powodu wybuchu wojny. W latach 1942–1945 był więźniem obozów koncentracyjnych Auschwitz, Gross-Rosen, Nordhausen i Bergen-Belsen. Po wojnie osiadł w Belgii, gdzie ukończył studia i pracował jako wykładowca współczesnej literatury polskiej oraz lektor języka polskiego na Université Libre de Bruxelles. Poza utworami zawartymi w niniejszej edycji wydał m.in. Rudolfa (1980), Pątników z Macierzyzny (1985), Z Auszwicu do Belsen (2000), W stronę miłości (2001), Bal wdów i wdowców (2006), Niewolę i dolę Adama Poremby (2009). Był dwukrotnie nominowany do Nagrody Literackiej Nike (2001, 2002); za Ostatni zlot aniołów otrzymał Nagrodę Literacką Gdynia (2008).

Znany film Feliksa Falka Kapitał, czyli jak zrobić pieniądze w Polsce z 1990 roku zaczyna się od ujęcia lecącego nad Warszawą pomnika Karola Marksa. To bardzo znamienny obraz, niemal proroczy. Jego symbolika w momencie premiery filmu była jednoznaczna, jednak w ciągu niemal trzydziestu lat, jakie upłynęły od wejścia do kin Kapitału, scena nabrała wielu nowych sensów. Dziś jej pierwotne znaczenie jest bodaj najmniej intrygujące.

Okres po 1989 roku to w Polsce czas gwałtownych przemian, wielkich nadziei, frustracji, rozczarowań, kolejnych kryzysów, ale również sukcesów. Przejście z gospodarki centralnie sterowanej do wolnorynkowej stanowiło przez lata ważny kontekst dla twórców polskiego kina – zarówno tych, którzy opowiadali o świecie biznesu, polityki czy służb, jak i tych koncentrujących się na życiu codziennym zwykłych ludzi.

Michał Piepiórka śledzi zmiany w kulturowych narracjach, które objawiają się w filmach podejmujących temat transformacji gospodarczej. Analizuje zarówno fabuły uznane, jak i popadające w zapomnienie ofiary tzw. filmoznawczej rzeźni. Często to właśnie te drugie mówią nam o Polsce, także dzisiejszej, rzeczy nowe i zaskakujące.

„Wybór pism” Mikołaja Reja w opracowaniu Anny Kochan ukazuje się w serii Biblioteka Narodowa po raz drugi. Książka zawiera najważniejsze dokonania literackie twórcy z Nagłowic, m.in.: „Krótką rozprawę miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem i Plebanem”, „Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego”, „Psałterz Dawidów”, „Kupca”, „Żywot Józefa”, „Źwierzyniec”, „Figliki” czy „Źwierciadło”. W niniejszej edycji wstęp i komentarze zostały przejrzane i uzupełnione przez autorkę. Obszerny tekst wprowadzający przybliża czytelnikom biografię pisarza i ukazuje jego spuściznę w szerokim kontekście historyczno-literackim, komentarze zaś wyjaśniają zawiłości kulturowo-językowe literatury renesansowej. Jednym z pomysłów interpretacyjnych Anny Kochan jest czytanie Reja z perspektywy dwóch podstawowych typów wypowiedzi, po które sięgał: dialogu i wizerunku.
Mikołaj Rej (1505–1569) – jeden z najważniejszych pisarzy polskiego renesansu. Na jego bogaty dorobek pisarski składają się teksty poetyckie i prozatorskie, realizujące zwykle program dydaktyczny pisarza, który ująć można w trzech hasłach: dobro Rzeczpospolitej, prawdziwa wiara i spokojny żywot ziemiański. Rej przeciwstawiał się pisaniu dla rozrywki ludzi wykształconych i sławy autora. Tworzył wyłącznie w języku ojczystym, jest nazywany ojcem literatury polskiej. Najsłynniejszym cytatem z jego twórczości jest fraza „Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”, pochodząca z wiersza „Do tego, co czytał”.
Anna Kochan (ur. 1972) – filolog i prawnik, doktor nauk humanistycznych. Pracuje w Zakładzie Historii Literatury Dawnej w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego. Zajmuje się przede wszystkim literaturą polskiego średniowiecza i renesansu. Autorka m.in. artykułów dotyczących twórczości Mikołaja Reja, Andrzeja Zbylitowskiego, zwyczajów w kulturze dawnej oraz powiązań literatury i prawa. Interesuje się także edytorstwem naukowym. Jest autorką książki „«Źwierciadło» Mikołaja Reja. Studium o utworze” (2003) i współredaktorką tomu zbiorowego „Mikołaj Rej w pięćsetlecie urodzin. Studia literaturoznawcze” (2007). Dla serii wydawniczej „Biblioteka Pisarzy Staropolskich” przygotowała edycję „Kupca” Reja (2009).

Władysław Stanisław Reymont, Ziemia obiecana

Wstęp i opracowanie Magdalena Popiel

Znakomita powieść o narodzinach kapitalizmu na ziemiach polskich. Reymont sfabularyzował w niej obserwacje, jakie poczynił w 1896 roku w Łodzi, wówczas prężnie rozwijającym się mieście przemysłowym. Głównym bohaterem książki jest właśnie miasto – wielokulturowe, zmieniające się z dnia na dzień, bezwzględne dla słabych, a silnym i zdeterminowanym dające nieograniczone wręcz możliwości. Fortuna jest tu na wyciągnięcie ręki. Chcą jej trzej przyjaciele: Karol Borowiecki, Maks Baum i Moryc Welt. Wiedzą, że to ona określa miejsce w społeczeństwie i daje niezależność.

W powieści Reymonta miasto-maszyna niesie ze sobą grozę nieludzkiego automatyzmu, ogłupiającego „sprowadzenia do mechanicznych funkcji”. W utworze jak refren powraca obraz robotników biegnących do fabryk na dźwięk świstawek; gwizdki rozlegające się o stałych porach dnia wyrywają ludzi ze snu, odrywają od posiłku, każą spieszyć się do ciągle tych samych zajęć.

Ze Wstępu Magdaleny Popiel

Władysław Stanisław Reymont (1867–1925) – właśc. Stanisław Władysław Rejment, polski pisarz, autor powieści, nowel i reportaży; laureat literackiej Nagrody Nobla z 1924 roku. Urodził się we wsi Kobiele Wielkie koło Radomska jako jedno z siedmiorga dzieci wiejskiego organisty. Uczył się zawodu krawca i uzyskał tytuł czeladnika. Przez kilka lat podróżował z grupą wędrownych aktorów, pracował także na kolei. W 1895 roku na łamach „Kuriera Codziennego” ukazała się pierwsza powieść Reymonta, Komediantka, opublikowana w wersji książkowej rok później. Kolejna, Ziemia obiecana, drukowana była w latach 1897–1898 w „Kurierze Warszawskim”, a jako książka wyszła w 1899 roku. W latach 1904–1909 ukazywały się kolejne tomy Chłopów, powieści, która przyniosła Reymontowi Nagrodę Nobla. Pisarz zmarł w 1925 roku w Warszawie.

Magdalena Popiel (1953) – teoretyk i historyk literatury, profesor w Katedrze Antropologii Literatury i Badań Kulturowych na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zajmuje się estetyką modernizmu, teorią i historią powieści, włoską krytyką literacką. Autorka książek Historia i metafora. O „Żywych kamieniach” Wacława Berenta (1989), Oblicza wzniosłości. Estetyka powieści młodopolskiej (1999) oraz Wyspiański. Mitologia nowoczesnego artysty (2007). Była redaktor serii „Biblioteka Narodowa”.

Mówiąc „pisarz”, myślę o pisaniu prozy – zanotował w dzienniku Tadeusz Różewicz. Niniejszy tom Biblioteki Narodowej przedstawia najciekawszą i najbardziej reprezentatywną część dorobku prozatorskiego autora Mojej córeczki. Zawiera dzieła dobrze znane, jak i te nieco dziś zapomniane, lecz równie ważne w twórczości i biografii pisarza, np. minipowieść Śmierć w starych dekoracjach, zbiór esejów, notatek warsztatowych i wspomnień Przygotowanie do wieczoru autorskiego, utwory partyzanckie i humorystyczne, dokumentujące reporterski okres jego pracy literackiej.
W prozie tej czytelnik odnajdzie zarówno nawiązania do doświadczeń wojennych Tadeusza Różewicza, jak i relacje z jego zagranicznych podróży, z lektury prasy (i nie tylko), z wizyt w muzeach, galeriach, kinach, pozna jego zdanie o kulturze masowej, kapitalizmie konsumpcyjnym i skażeniu środowiska. Prezentowany wybór to nie tylko znakomita literatura, to także autentyczna, przejmująca i wielowątkowa „biografia” polskiej kultury XX i początku XXI wieku.

Campo Santo jest świadectwem ewolucji twórczości W.G. Sebalda: począwszy od prac literaturoznawczych, przez brawurową, wyzwoloną z gorsetu naukowości eseistykę, aż po niedającą się sklasyfikować gatunkowo prozę. Na tom składają się cztery utwory napisane do książki o Korsyce, która nigdy nie została ukończona, a także kilkanaście szkiców poświęconych postaciom takim jak Jean Améry, Bruce Chatwin, Peter Handke, Franz Kafka, Alexander Kluge czy Vladimir Nabokov.
To nieciągła opowieść o narodzinach i dojrzewaniu Sebalda jako pisarza oddającego się refleksji nad funkcjonowaniem mechanizmów pamięci, rozmytą ontologią świata i upadkiem cywilizacji. Autora Campo Santo można wręcz uznać za inkarnację anioła historii, znanego z tekstu Waltera Benjamina: „Tam, gdzie przed nami pojawia się łańcuch zdarzeń, on widzi jedną wieczną katastrofę”.

O autorze:

W.G. Sebald (1944–2001) – niemiecki prozaik, eseista, poeta, krytyk literacki i literaturoznawca; jeden z najwybitniejszych pisarzy europejskich drugiej połowy XX wieku. Urodził się w Wertachu w Bawarii, studiował literaturę niemiecką i angielską na uniwersytetach we Freiburgu i w szwajcarskim Fryburgu. Od roku 1966, z krótkimi przerwami, studiował i pracował w Anglii, najpierw na Uniwersytecie Manchesterskim, potem na Uniwersytecie Anglii Wschodniej w Norwich (był m.in. założycielem i pierwszym dyrektorem działającego przy tamtejszej uczelni British Centre for Literary Translation). Do najważniejszych dzieł Sebalda należą tomy prozatorskie Czuję. Zawrót głowy (1990, wyd. polskie 1998), Wyjechali (1992, wyd. polskie 2005), Pierścienie Saturna (1995, wyd. polskie 2009) i Austerlitz (2001, wyd. polskie 2007); w Polsce ukazały się także wykłady Wojna powietrzna i literatura (1999, wyd. polskie 2012) oraz książka z pogranicza eseju i prozy Campo santo (2003, wyd. polskie 2014). W.G. Sebald był laureatem wielu prestiżowych nagród literackich; w ostatnich latach życia wymieniano go jako kandydata do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Zginął w wypadku samochodowym w okolicach Norwich.

Henry Selwyn, któremu większość dni mija na liczeniu źdźbeł trawy w zapuszczonym ogrodzie; Paul Bereyter, zżerany wewnętrzną samotnością emerytowany nauczyciel w prowincjonalnej szkole; Ambros Adelwarth, niemal doszczętnie unicestwiony wujeczny dziadek narratora; Max Ferber, malarz, zatracający się w kompulsywnych aktach twórczych. Tych, którzy wyjechali, łączą melancholia, poczucie utraty i wyrugowania z życia.

To przede wszystkim opowieść o wstydzie – pisze w posłowiu Katarzyna Kończal. – Bohaterowie odczuwają swoje życia i pragnienia jako pozbawione legitymizacji – dlatego stopniowo wycofują się, jak gdyby po tym wszystkim, co się wydarzyło, wstydzili się swojego czynnego bycia w świecie. Co więcej, sami wytaczają sobie proces.

Wyjechali jest książką nie tylko o uchodźczym losie, lecz także o życiu w cieniu traum oraz doświadczeń XX wieku – w cieniu wojen i zrujnowanych miast, Zagłady i emigracji.

„Czuję. Zawrót głowy” to cztery teksty o podróży. Autor wędruje szlakiem Stendhala, sprawdza, jaki dzień wybrał Casanova na ucieczkę z więzienia, z Kafką przebywa u wód i idzie do kina, okrężnymi drogami trafia w głąb swojego dzieciństwa. Proza Sebalda kocha się w szczegółach. Warto zatrzymać uwagę na mijanym wzgórzu, na przechodniu spacerującym pod parasolem, na współpasażerach w przedziale pociągu, na kloszardach z dworca kolejowego. Literacka podróż nasączona konkretem służy zachowaniu w pamięci wydarzeń teraźniejszych i przypomnieniu minionych, zarówno z historii prywatnej sprzed kilku czy kilkunastu lat, jak i dawniejszej, wspólnej wszystkim ludziom, przekazywanej w listach i dziennikach.

Opowieść o podróży, w której najważniejszym bohaterem jest czas. Narrator, alter ego autora, wyrusza w meandryczną wędrówkę po odległych zakątkach Anglii Wschodniej, odsłaniając niezwykłe losy podupadających miasteczek i opuszczonych zamków. Ale każdy cel okazuje się zaledwie przystankiem, zaułkiem w nieskończonym labiryncie zapomnianych historii i dalekich krain.
Pierścienie Saturna są wyjątkowym popisem erudycji. Skojarzenia, odczucia i dawno pogrzebane wspomnienia splatają się tu w jedną narrację o niepamięci i widmach przeszłości. Sebald łączy fikcję literacką z eseistyką, miesza własne wyobrażenia z wydarzeniami historycznymi, śledzi wielkie opowieści, a przede wszystkim to, co kryje się pod ich podszewką.

Zamieszczone w niniejszym tomie eseje pochodzą z trzech książek W.G. Sebalda: Die Beschreibung des Unglücks (1985), Unheimliche Heimat (1991) i Logis in einem Landhaus (1998). Obiektami dociekań i interpretacji albo bohaterami esejów niemieckiego autora są m.in. Arthur Schnitzler, Franz Kafka, Elias Canetti, Thomas Bernhard, Joseph Roth, Jean Améry, Jean-Jacques Rousseau, Gottfried Keller, Robert Walser, a do grona pisarzy dołącza Jan Peter Tripp, malarz i szkolny kolega Sebalda; osobny szkic został poświęcony fenomenowi pierwszych autorów żydowskich tworzących w języku niemieckim, takich jak Leopold Kompert i Karl Emil Franzos.

W pierwszej części tomu Sebald przygląda się głównie literaturze austriackiej, potem przechodzi do omawiania literackich indywidualności Szwajcarii. W swojej pracy korzysta na równi z kompetencji filologa i z licencji eseisty. Jako badacz, jako krytyk i jako pisarz jest bowiem przede wszystkim namiętnym czytelnikiem. Czyta uważnie, z bliska – wybiera z potoku narracji pojedynczą frazę i skupia się na jej szczególnym i złożonym znaczeniu. Porusza się po mapie literatury własnym szlakiem.

Opis nieszczęścia to tytuł zapożyczony od pierwszego zbioru esejów pisarza. Formuła celnie uwydatnia to, co autora najbardziej interesuje w literaturze. W przedmowie do książki z 1985 roku Sebald pisał: Ci, którzy obierają zawód pisarza, z reguły nie zaliczają się do ludzi najbardziej niefrasobliwych. Jakże inaczej gotowi byliby wdawać się w niemożliwe zajęcie, polegające na poszukiwaniu prawdy? […] Opis nieszczęścia zawiera w sobie możliwość jego przezwyciężenia.

„Lucinella” zaczyna się jak klasyczna satyra na środowisko literackie. Od pierwszego zdania wszystko wskazuje na to, że mamy do czynienia z książką obśmiewającą mieszkańców słynnej kolonii pisarskiej Yaddo pod Nowym Jorkiem. Segal ukazuje zamkniętą społeczność poetów, krytyków i wydawców, których trawią jednakowe koszmary, lęki i nadzieje. Tytułowa bohaterka miota się pomiędzy nudną codziennością a własnym wyobrażeniem o sobie jako pisarce, między pragnieniem a niemożnością tworzenia. „Lecz początkowy realizm opowieści wkrótce topnieje” – pisze Barbara Kopeć-Umiastowska. – „Do akcji wkraczają Zeus i Hera, krytycy literaccy przemawiają z Olimpu, dyskusje panelowe zamieniają się w teatr awangardowy, a narratorka w różnych towarzyskich sytuacjach występuje równocześnie dodatkowo w dwóch osobach – jako Lucinella młodsza i Lucinella starsza.”

A zatem baśń? Owszem. Eksperyment literacki? Jak najbardziej. Zarazem jednak błyskotliwa i inteligentna opowieść o akcie tworzenia i sposobach istnienia literatury.

„Bezwstydnie udana powieść, tak bezbłędna, że czytanie jej równe jest obcowaniu z doskonałością.” - Stanley Elkin, Goodreads

„Segal śmiało pływa po nieznanych wodach, nurkując głęboko w codzienności i ciągle zmieniającym się umyśle. «Lucinella» jest zarówno kapryśną podróżą myśli i fantazji, jak i refleksją nad własnym ego.” - Rachel B. Glaser, „The Independent”

„Ta dowcipna, lekko opowiedziana historia jest (...) podszyta świadomością chaosu, jakim jest nasza współczesność.” - Jerzy Jarniewicz

Lore Segal (1928) – amerykańska pisarka żydowskiego pochodzenia. Urodzona w Wiedniu, skąd po anszlusie wyemigrowała do Anglii, a stamtąd do Stanów Zjednoczonych. W latach 1968–1996 wykładała twórcze pisanie m.in. na Columbia University School of the Arts in Princeton. Jest autorką pięciu powieści. Pierwsza, „Other People’s Houses”, ukazała się w 1964 roku, ostatnia – „HalftheKingdom” – w 2013. Jej opowiadania, zebrane w trzech tomach („The Reverse Bug”, „Other People’s Deaths”, „Making Good”), publikowane były na łamach „New Yorkera”. Segal dała się poznać również jako autorka literatury dziecięcej. Współpracowała z Maurice’em Sendakiem. Jest finalistką Nagrody Pulitzera oraz laureatką kilkunastu innych nagród literackich.

Obok Rodziny Połanieckich (1894) czy Wirów (1910), Bez dogmatu należy do tych powieści Henryka Sienkiewicza, których akcja dzieje się w czasach współczesnych pisarzowi. Napisany w konwencji pamiętnikarskiej utwór przedstawia losy oraz wybory moralne i miłosne Leona Płoszowskiego – najsłynniejszego polskiego literackiego dekadenta, estety, indywidualisty.

Pomysł dzieła zrodził się w kwietniu 1889 roku; po napisaniu cyklu powieści historycznych, znanych jako Trylogia, Sienkiewicz szukał wtedy nowej formy wyrazu. Powstał utwór psychologiczny, którego najistotniejszym tematem są myśli i przeżycia wewnętrzne bohatera.Bez dogmatu ze wstępem i w opracowaniu Tadeusza Bujnickiego, znakomitego znawcy twórczości Sienkiewicza, ukazuje się w serii Biblioteka Narodowa po raz drugi.

Henryk Sienkiewicz (1846–1916) – powieściopisarz, publicysta, autor reportaży, nowel i jednej sztuki scenicznej, zatytułowanej Zagłoba swatem (1900). Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1905), jeden z najbardziej znanych pisarzy polskich. Do najgłośniejszych utworów Sienkiewicza należą powieści historyczne, a więc Trylogia(1884–1888), Krzyżacy (1900) i Quo vadis (1896), oraz napisana z myślą o młodzieży powieść W pustyni i w puszczy (1912). Ze swoich licznych podróży pisywał reportaże, często w formie epistolarnej; tak powstały Listy z podróży do Ameryki (1880) i Listy z Afryki (1890). Jego powieści doczekały się wielu adaptacji filmowych i telewizyjnych.

Tadeusz Bujnicki (ur. 1933) – profesor, historyk literatury polskiej; pracował na uniwersytetach w Krakowie, Katowicach i Wilnie, obecnie na emeryturze. Zajmuje się twórczością Henryka Sienkiewicza, Władysława Broniewskiego, problematyką pogranicza, dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz literaturą rewolucyjną i lewicową. Autor wielu książek, ostatnio opublikował: Na pograniczach, kresach i poza granicami. Studia (2014) oraz Sześć szkiców o Zagłobie i inne studia sienkiewiczowskie (2014). Dla serii Biblioteka Narodowa przygotował Wybór nowel i opowiadań (1979) oraz Krzyżaków (1990) Henryka Sienkiewicza, a także Wybór wierszy Władysława Broniewskiego (2014).

Juliusz Słowacki, Wiersze

Wstęp i opracowanie Jacek Brzozowski i Zbigniew Przychodniak

Przygotowana przez Jacka Brzozowskiego i Zbigniewa Przychodniaka edycja zawiera wszystkie drobne utwory poetyckie Juliusza Słowackiego. Czytelnik znajdzie tu między innymi ody i sonety, fragmenty i ułomki liryczne, listy poetyckie i wpisy do sztambuchów, naśladowania dzieł obcych oraz refleksje z podróży. Edytorzy proponują lekturę wierszy w ścisłym związku z kolejnymi etapami życia Słowackiego. Tylko w taki bowiem sposób uchwycić można biografię liryczną poety, która – jak piszą Brzozowski i Przychodniak – układa się w niezaplanowaną, żywiołowo narastającą opowieść o duchowych przygodach osobowości wybitnej, niezwykłej, przeżywającej najgłębiej zarówno doświadczenia wspólne, jak i dramaty własnego serca.

Słowacki należy do romantyków o pół pokolenia „spóźnionego” wobec głównej fali literatury romantycznej; problem „późnego przyjścia” i dominacji Mickiewiczowskiego paradygmatu długo będzie prześladował autora Beniowskiego, wyzwalając reakcje obronne, poszukiwanie własnego języka i środków ekspresji. Stąd zapewne swoiście „książkowy”, erudycyjny charakter początkowych enuncjacji lirycznych, wielość odniesień literackich do poezji angielskiej i francuskiej. […] Później, w latach trzydziestych i czterdziestych, duch poszukiwań i eksperymentu przyniesie odkrycia oryginalne i nadzwyczajne.

Ze Wstępu Jacka Brzozowskiego i Zbigniewa Przychodniaka

Juliusz Słowacki (1809–1849) – wybitny polski poeta romantyczny, dramaturg, filozof. Uznany za jednego z trzech Wieszczów Narodowych – obok Mickiewicza i Krasińskiego. Autor takich arcydzieł literatury polskiej jak Kordian (1834), Balladyna (1839)czy Beniowski (1841). Urodził się w Krzemieńcu. Jego ojciec, Euzebiusz, był literatem, tłumaczem i badaczem literatury. Po śmierci Euzebiusza matka Słowackiego, Salomea, poślubiła Augusta Bécu, chirurga i wykładowcę na Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim. Poeta młodość spędził w Wilnie. Ukończywszy studia prawnicze, wyjechał do Warszawy, gdzie odbywał bezpłatne aplikacje w urzędach. Po wybuchu powstania listopadowego podjął pracę w Biurze Dyplomatycznym księcia Adama Czartoryskiego i opuścił kraj. Liczne podróże Słowackiego znalazły odzwierciedlenie w jego twórczości. Na krótko związał się z Kołem Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego. W 1848 roku wyruszył do Wielkopolski, by wziąć udział w powstaniu, ale uniemożliwiła mu to nasilająca się gruźlica. Zmarł w 1849 roku w Paryżu, a jego ciało złożono na Cmentarzu Montmartre. W 1927 roku prochy Słowackiego sprowadzono do kraju i złożono w Krypcie Wieszczów Narodowych w Katedrze na Wawelu.

Jacek Brzozowski (1951) – profesor nauk humanistycznych, badacz twórczości poetów romantycznych i współczesnych. Wykładowca na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Opublikował m.in. Muzy w poezji polskiej. Dzieje toposu do przełomu romantycznego (1984) i Odczytywanie romantyków. Szkice i notatki o Mickiewiczu, Malczewskim i Słowackim (2002). Członek Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza.

Zbigniew Przychodniak (1954) – profesor nauk humanistycznych, wykładowca Instytutu Filologii Polskiej UAM w Poznaniu. Badacz dziewiętnastowiecznej krytyki literackiej i teatralnej oraz publicystyki Wielkiej Emigracji. Autor książek U progu romantyzmu. Przemiany warszawskiej krytyki teatralnej w latach 1815–1825 (1991), Walka o rząd dusz. Studia o literaturze i polityce Wielkiej Emigracji (2001) oraz Wierzenickie niedyskrecje. Nieznany list Zygmunta Krasińskiego do Augusta Cieszkowskiego (2006).

Jak czytać dziś Pana Tadeusza?

Smakując barszcz i bigos, zachwycając się pejzażami, przyznając, że Wenecja nie tak piękna jak polski, litewski, białoruski las, a zachód słońca na Seszelach czy Dominice naprawdę ma mniej uroku niż świt nad Nowogródkiem?

Ciesząc się, że w Panu Tadeuszu Mickiewicz zszedł na ziemię z tych ciemnych mistycznych obłoków okrywających Dziady?

Można tak, ale można też inaczej, kręcąc nosem na owe nieco podejrzane arkadyjskie realia, ryzykując i wydziwiając, że może nie wszystko tu się zgadza, a zgadzać nie może, bo tak naprawdę jedynie czytelnik naiwny zaniesie poemat pod strzechy i dojdzie do wniosku, że chodzi w nim o prawdziwego niedźwiedzia, najprawdziwsze na świecie prawdziwki i skrwawioną szablę.

Franz Kafka kinomanem? W rzeczy samej. Autor Procesu był namiętnym bywalcem praskich kin – to od opisu sceny filmowej zaczynają się jego Dzienniki. W filmach Kafka szukał przede wszystkim rozrywki. Być może dlatego przez kilka dekad badacze literatury lekceważyli wpływ, jaki na życie i twórczość pisarza wywierały wczesne dzieła dziesiątej muzy.

Kafka idzie do kina jest pierwszą książką omawiającą związki autora Procesu z kinematografią; książką ciekawą tym bardziej, że napisaną przez aktora i reżysera. Zischler operuje świetnym stylem, krok po kroku analizuje fascynacje praskiego twórcy kinem. Przywołuje oglądane przez Kafkę filmy, sceny, które przykuły jego uwagę, aktorów, którzy zapadli mu w pamięć. Gromadzi zdjęcia, programy kinowe, plakaty, artykuły i recenzje.

To opowieść nie tylko o Kafce, ale też o pionierskim okresie sztuki filmowej.

Narcyza Żmichowska, Poganka

Wstęp i opracowanie Grażyna Borkowska

Powieść romantyczną Narcyzy Żmichowskiej można czytać na różne sposoby. Nie pomylimy się, twierdząc, że tematem Poganki jest dojrzewanie emocjonalne głównego bohatera. Żmichowska pokazuje, jak kształtuje się wrażliwość Beniamina, i konfrontuje go z kluczowymi doświadczeniami ludzkiej egzystencji, zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym. Ranga tych doświadczeń nie jest jednak taka sama. Miłość dominuje nad pozostałymi i urasta do roli właściwego tematu powieści.

Miłość okazuje się sztuką trudną i problematyczną – pisze we Wstępie Grażyna Borkowska. – Ogarniając zakochanego siłą namiętności, naraża go często na konflikt z otoczeniem i konflikt sumienia. Dla Aspazji Beniamin porzuca Dom i Rodzinę. To święte miejsce dzieciństwa blednie w obliczu rozkoszy ofiarowanych przez kobietę. Czy można pogodzić wartości domowe i erotyczne: w przestrzeni „mieszczańskiej” – tak, w przestrzeni „romantycznej” – nie.

Przed Żmichowską polska literatura nie miała takiej bohaterki: pięknej, inteligentnej, władczej, amoralnej, egoistycznej. Skąd się zatem wzięła Aspazja? Pierwszym źródłem jest oczywiście doświadczenie biograficzne autorki, jej burzliwy romans z Pauliną Zbyszewską, drugim zaś literatura.

Ze Wstępu Grażyny Borkowskiej

Narcyza Żmichowska (1819–1876) – powieściopisarka i poetka romantyczna, działaczka społeczna. Urodziła się w Warszawie, dzieciństwo spędziła na Podlasiu. Jako nastolatka podjęła naukę w warszawskiej szkole dla guwernantek. Była nauczycielką u Zamoyskich, z którymi wyjechała do Paryża, jednak ambicje i liberalne poglądy Żmichowskiej nie podobały się pracodawcom i po kilku miesiącach została zwolniona. W Paryżu słuchała wykładów, chodziła na koncerty i wystawy, pisała; nawiązała także kontakty ze środowiskiem emigracyjnym. Po powrocie do Polski skupiła wokół siebie grupę kobiet o liberalnych poglądach, tzw. Entuzjastek, które łączyły samokształcenie i dążenia emancypacyjne z działalnością niepodległościową, co doprowadziło do rozbicia grupy i aresztowań. Żmichowska spędziła ponad dwa lata w więzieniu, a kolejne trzy pod dozorem policyjnym. Jej najbardziej znana powieść, Poganka, ukazała się w 1846 roku. W 1861 roku pisarka uzupełniła ją o Wstępny obrazek, usunięty z pierwszego wydania dla zatarcia autobiograficznego kontekstu powieści. Okres powstania styczniowego spędziła w majątkach swoich sióstr na Mazowszu. Umarła w Warszawie w 1876 roku po miesiącach ciężkiej choroby.

Grażyna Borkowska (1956) – profesor w Instytucie Badań Literackich PAN, prezes Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, redaktor naczelna „Pamiętnika Literackiego”. Zajmuje się literaturą XIX i XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem twórczości kobiet – Narcyzy Żmichowskiej, Elizy Orzeszkowej, Zofii Nałkowskiej, Marii Dąbrowskiej, którym poświęciła większość swoich książek i artykułów.

Bernhard, Bolaño, Coetzee, Knausgård, Modiano, Sebald, Vila-Matas, Zambra i wielu, wielu innych – bohaterów tej książki pozornie łączy mało, czasem niemal nic. Pozornie, bo Arkadiusz Żychliński wskazuje wspólny mianownik, którego jako czytelnicy przyzwyczajeni do idei kultur narodowych i gatunkowych granic zwykliśmy nie zauważać: wszyscy pisarze są obywatelami republiki literatury, wszyscy próbują pochwycić rzeczywistość w pajęczą sieć słów. A kiedy język drży na jednym jej krańcu, nie pozostaje to bez echa ani w centrum, ani na literackich rubieżach.

Czy w dobie poszukiwania autentyczności i równoczesnej dominacji rozrywki elektronicznej fikcje literackie przestały być nam potrzebne? Zwrot przez współczesną… to także błyskotliwa refleksja nad przyszłością pisarstwa i form narracyjnych.